فصل اول

آشنایی با مفاهیم اولیه در بازار سرمایه

بازارمالی

بازاری است که مهم‌ترین کارکرد آن در جهت تجهیز منابع پس‌انداز و هدایت آن به‌سوی متقاضیان این منابع می‌باشد. متقاضیان این وام‌ها، می‌تواند دولت، متولیان فعالیت‌های مولد اقتصادی ویا اشخاص حقیقی یا حقوقی باشدکه در مقابل در یافت این منابع حاضرند مبلغی را به عنوان بهره به وام دهنده پرداخت کنند، اگرچه بعضاً عرضه‌کنندگان این اوراق (گیرنده وام) خود در طرف دیگری به عنوان متقاضی خرید اوراقی که توسط سایر موسسات پولی، مالی و یا حتی دولت صادر گردیده، می‌باشند.

ضمن آنکه تعیین قیمت وجوه سرمایه، تعیین نرخ بهره، انتشار و تحلیل اطلاعات و در نهایت توزیع ریسک اقتصادی نیز اغلب در شمار کارکردهای این بازار است. یکی از ویژگی‌های این بازار تعیین قیمت پول نقد است و این به جهت وجود اوراق بهاداری است که از طرف دولت و یا بانک‌ها و یا موسسات اعتباری بزرگ، در بازار مالی (خصوصاً در بازار پول) به فروش می‌رسد و عمدتاً سرسید این نوع اوراق کمتر از یکسال است!

در یک طبقه‌بندی این بازار به دو بازار پول سرمایه تقسیم می‌شود.

بازارپول

بازاری است (اولیه و ثانویه) که درآن ابزاهای مالی با سررسید کمتر از یک سال مبادله می‌گردد. ابزارهای بدهی معامله شده در این بازار نوسان خیلی کمتری نسبت به ابزارهای بدهی معامله شده در بازارسرمایه را دارند. از این جهت کم مخاطره‌ترین سرمایه‌گذاری محسوب می‌شود.

نکته: برای تشکیل بازار پول وجود سه عنصر اساسی پس‌انداز عناصر جامعه (حقیقی یا حقوقی)، وام دهنده (دولت یا موسسات اعتباری) و وام‌گیرنده (خا نوار، دولت، شرکت‌های تولیدی و تجاری …) ضروری است.

نکته: مهم‌ترین کارکرد کارکرد بازار پول، حرکت دادن بازار به سمت ایجاد تعادل در نوسانات پولی ناشی از تحرکات و تغییرات در اوضاع سیاسی و اقتصادی می‌باشد. لیکن کمتر زمینه مولد بودن رادارد ـ خصوصاً اگر دولت اقدام به انتشارچنین اوراقی نموده باشد که بیشتر در راستای تامین کسر بودجه انجام می‌پذیرد ـ و نیز همان‌گونه که گفته شد، سررسید ابزارهای بدهی مبادله شده در این بازار کمتر از یک‌سال است. حضور با واسطه سرمایه در بازارپول از شاخصه‌های اصلی و یکی از تفاوت‌های عمده این بازار با بازار‌ سرمایه می‌باشد.

شرکت‌ها اغلب ترجیح می‌دهند تا منابع مالی مورد نیاز خود را از این طریق تامین کنند، البته شرکت‌هایی که در بازار بورس فعالیت می‌کنند روش‌های دیگری را هم برای تامین مالی پیش‌رو دارند که در ادامه به آنها اشاره می‌کنیم.

مخصوصاً شرکت‌هایی که سوددهی آن‌ها بالاتر است ترجیح می‌دهند تا بخشی از سود خود را به عنوان بهره این منابع مالی پرداخت کنند تا اینکه کسانی را در سود خود شریک کنند.!! (تامین مالی ازطریق فروش سهام و یا اوراق مشارکت).

شاید سریع‌الوصول بودن این نوع از منابع مالی یکی دیگر از علت‌های گرایش شرکت‌ها به تامین مالی در بازار پول باشد.

بازار پول باعث می‌شود تا سرمایه کسانی که به هردلیل توانایی سرمایه‌گذاری مستقیم در اوراق بهادار منتشره در بازار سرمایه را ندارند، توسط موسسات مالی یک کاسه شده و این موسسات که تخصص لازم را در امر سرمایه‌گذاری و تحلیل بازار را دارند، منابع یک پارچه شده را در بازار سرمایه به‌کارگرفته و ازسود حاصل، بهره اوراق بهادار کوتاه‌مدت رابه وام دهندگان (پس‌انداز کنندگان)، پرداخت نمایند.

بازار سرمایه

بازاری است که در آن انواع اوراق بهادار با سررسیدهای بالای یک سال مورد مبادله قرار می‌گیرد. (اوراق قرضه، اوراق مشارکت با سررسید بالای یک‌سال، اوراق مشاع و سهام)

موارد ذکر شده شامل تمام اوراق بهاداری که می‌تواند در بازار سرمایه مورد مبادله قرار گیرد، نمی‌باشد، لیکن در حال حاضرعمده اوراقی که در بازارسرمایه ایران مورد معامله قرار می‌گیرد، تاکنون فقط سهام عادی بوده گرچه اوراق قرضه شرکت ایران خودرو نیز به‌عنوان اولین شرکت ارائه دهنده اوراق قرضه در بورس مورد معامله قرار گرفت.

نکته 1: 

از منظر عرضه، این بازار به دو بازاراولیه و ثانویه تقسم‌بندی شده است که در این بخش توضیحاتی مختصر در مورد ویژگی‌های هریک از این دو بازار داده و در بخش‌های بعدی به طور اجمالی در مورد بازار ثانویه خواهیم پرداخت.

نکته 2: با توجه به اینکه هدف عمده بازار سرمایه، تسهیلِ تشکیل و جذب سرمایه برای انواع شرکت‌ها (تجاری، تولیدی و خدماتی) و موسسات پولی (بانک‌ها) و یا مالی، در تأسیس و توسعه این بنگا‌ه‌ها و در راستای تولید سود می‌باشد، قبل از ادامه بحث جا دارد گریزی به موضوع ساختار بازار سرمایه زده و با فاکتورهای اصلی این بازار آشنا شویم.

ساختار بازار سرمایه

همان‌گونه که مشاهده کردید بازار سرمایه سه رکن ما هیتی دارد، اول: یک بنگاه اقتصادی که تصمیم گرفته از طریق انتشاراوراق بهادار (اوراق قرضه و یا سهام) تامین مالی نماید.دوم: صاحبان پس‌انداز که تصمیم گرفته‌اند که اوراق بهادار صادر شده مربوط به شرکت مورد نظر را خریداری نمایند. سوم: مکان یا مکانیزمی که انجام این پروسه را از طریق معرفی این دو به هم تسهیل نمایند. (مانند موسسات مالی و یا کارگزارها) البته قابل ذکر است که برای انجام قانونمند این فعل انفعالات مالی، خصوصاً برای شرکت‌های بورسی در هر کشوری یک سازمان ملی، با نام سازمان بورس اوراق بهادار، مسائل مربوط به شرکت‌های بورسی و نحوه فعالیت آن‌ها و نیز اطلاع‌رسانی درست و مستمر در مورد بازار بورس، تعریف و اجرای قوانین در بازار بورس و … را به عنوان رکن چهارم عهده‌دار است. البته نباید نفوذ سازمان در بازاربه نحوی باشد که تعادل بازار را برهم زند، بلکه وجود یک سازمان بورس اوراق بهادار کار آمد، موجبات اطمینان خاطر معامله‌گران (کاهش ریسک سیستماتیک کل بازار) رافراهم می‌آورد.

با عنایت به مطالب گفته شده می‌توان گفت، بنگاه‌ها از دیدگاه بازار سرمایه به دو دسته تقسیم می‌شوند:

1-بنگاه‌های بورسی

2-بنگاه‌های غیربورسی

نکته 1:

تفاوت عمده این دو گروه فقط در نوع کارگزار یا واسطه بین صاحبان پس‌انداز با صاحبان سرمایه و بنگاه‌ها می‌باشد.

بدین صورت که عملیات این مبادله برای بنگاه‌های غیر بورسی از طریق بانک‌ها یا سایر موسسات مالی یا اعتباری و حتی کارگزار انجام می‌شود ـ این پروسه خود می‌تواند به طرق مختلف انجام گیرد ـ لیکن برای شرکت‌های بورسی این عملیات زیر نظر سازمان بورس و فقط از طریق کارگزاران منتخب بورسی انجام می‌گردد.

نکته 2:

همان‌گونه که اشاره شد بنگاه‌ها در بدو تاسیس یا در دوران فعالیت اصلی خود می‌توانند تشکیل یا افزایش سرمایه بدهند. برای انجام این عمل، این بنگاه‌ها باید دارای شرایط خاصی باشندکه البته این شرایط برای تشکیل و افزایش سرمایه متفاوت است، ولی شرط اصلی برای هر دو مورد این است که بنگاه مورد نظر به‌صورت شرکت سهامی عام باشد. در ادامه ما تلاش می‌کنیم تا شما را با این شرایط آشنا کنیم. به عبارتی شاید در تشکیل سرمایه شرایط بسیار مشابه باشد ولی در هنگام افزایش سرمایه شرکت‌های بورسی و غیربورسی هر کدام ویژگی خاص خود را خواهند داشت.

اهم تفاوت‌های بازار پول و سرمایه:

– در بازار پول درجه ریسک پائین‌تر است.

– در بازار پول درجه نقدینگی بالاتر است.

– بازده، متناسب با میزان ریسک در بازار پول، کمتر از بازار سرمایه است.

– سرعت مبادلات در بازار پول بیشتر است. (به جهت نوع ابزارهای مالی‌ای که در این بازار مبادله می‌شود)

– بر خلاف بازار سرمایه، بازار پول مکان معینی ندارد.

– گردش منابع پس‌انداز در بازار پول با واسطه انجام می‌گیرد و لی در بازار سرمایه این مبادله تقریباً مستقیم است.

– ابزار‌های مالی مبادله شده در بازار پول سررسیدی کمتر از یک‌سال دارند ولی در بازار سرمایه اوراق بهادار با سررسید بالای یک سال و حتی نامحدود مبادله می‌گردد.

بازار اولیه (دست اول)

شرکت‌هایی که برای اولین بار درصدد تامین مالی بر می‌آیند اوراق بهادار(دارایی‌های مالی) مالی خود را مانند سهام و اوراق قرضه را در ازای پولی که واسطه‌های مالی یا خود پس‌انداز کنندگان می‌پردازند، مبادله می‌کنندو سپس بنگاه وجوه به‌دست آمده را با توجه به نوع فعالیتش تبدیل به اثاثیه، ماشین‌آلات و تجهیزات، سهام، اوراق قرضه و سایر سرمایه‌گذاری‌ها (سرمایه واقعی) می‌نماید.

در این حالت می‌گویند شرکت تشکیل سرمایه داده است.

بازار اوراق بهادار دست اول جايي است که شرکت می‌تواند دارايي‌های مالی خود را با منابع مالی بلندمدت مبادله کند.

دو ویژگی مهم بازار اولیه (دست اول):

1-تشکیل سرمایه بنگاه‌ها در این بازار انجام می‌شود

2-اوراق قرضه و سهام منتشر شده توسط بنگاه‌ها برای اولین بار در این بازار عرضه می‌گردد.

نکته 1:

عرضه این اوراق توسط بانک‌های سرمایه‌گذار یا موسسات مالی یا اعتباری صورت می‌گیرد و دیگر اینکه این موسسات کلیه امورِفروش تمام و یا بخشی از این اوراق را متعهد می‌شوند که صد البته در ازای دریافت کارمزد مشخص که معمولاً با چانه‌زنی نیز همراه است، این تضمین انجام می‌گیرد

نکته 2:

بنگاه‌های عرضه‌کننده (واسطه‌های مالی یا بانک‌های سرمایه‌گذار) برای انجام چنین کاری (تضمین فروش) روش‌های مختلفی را در مواجه با بنگاه منتشر‌کننده اوراق دارند. (روش تضمین فروش، روش مذاکره، روش مزایده، روش عرضه چند مرحله‌ای،…)

نکته 3:

مبادلات مجدد این اوراق بهادار در بازار ثا نویه (بازار دست دوم) انجام می‌پذیرد.

بازار ثانویه (دست دوم)

پس‌اندازکنندگان و صاحبان سرمایه وقتی اقدام به خرید اوراق بهادار می‌نمایند که: اولاً تولید سود نمایند و ثانیاً در مواقع لزوم بتوانند این اوراق را به شکل اولیه خود یعنی پول نقد تبدیل نمایند.

بازار ثانویه در حقیقت مکانی است (البته منظور مکان فیزیکی نیست بلکه بخشی از بازار سرمایه را شامل می‌شود) که صاحبان این اوراق یا متقاضیان خرید می‌توانند در ضمن رو در رو شدن، زمینه تحقق دو هدف ذکر شده را نیز فراهم آورند. این بخش از بازار سرمایه خود شامل دو بخش سازمان یافته (سازمان بورس) و بخش غیرمتشکل یا خارج از بورس است.

بازار ثانویه غیر متشکل(خارج از بورس)

بازارهای خارج از بورس از تعداد زیادی دلال و کارگزارـ و حتی خود بنگاه‌ها ـ تشکیل شده که سهام و اوراق پذیرفته نشده در بورس را مورد داد و ستد قرار می‌دهند. تعيین قیمت در این بازار از طریق مذاکره و چانه‌زنی انجام می‌گیرد. البته مقررات خاصی نیز بر این بازار حاکم است. ارتباط بین مشتری و دلالان و کارگزاران از طریق تلفن، فاکس، و یا حتی اینترنت (تجارت الکترونیک) انجام می‌گیرد. در این بازار عرضه‌کننده، تعداد و قیمت را به واسطه اعلام و این بار، واسطه‌ها این اطلاعات را در اختیار متقاضیان قرار می‌دهند و امکان تبادل خواسته‌های دو طرف مبادله را فراهم می‌نماید تا به نقطه تفاهم برسند و معامله انجام پذیرد.

بازار ثانویه متشکل (بورس)

بازار بورس در حقیقت از نظر ماهیت کار تفاوتی با بازار غیر متشکل ندارد لیکن:

1-سهام و اوراق بهادار بنگاه‌هایی در این بازار مورد مبادله قرار می‌گیرد که در سازمان بورس پذیرفته شده باشند.

2-سازمان بورس به عنوان متولی اصلی، نظارت مستمر بر کلیه ارکان بازار حتی در بعضی مواقع، مبادله کنندگان را دارد

3-کلیه معاملات فقط توسط کارگزاران مورد تائید سازمان بورس به عنوان واسطه معاملات با شرایط متعارف قابل انجام است.

4-بنگاه‌هایی که اوراق آن‌ها در بازار بورس مورد معامله قرار می‌گیرد موظف هستند کلیه اطلاعات مالی و تولیدی خود را به‌طور مستمر (در پریودهای تعيين شده) در اختیار بازار قرار دهند.

5-ارتباط مشتریان با کارگزاران جهت خرید و فروش فقط با درخواست‌های کتبی برای خرید و فروش قابل انجام می‌باشد.

6-تعیین قیمت از طریق حراج انجام می‌گیرد و به هیچ عنوان فروشنده و خریدار به صورت فیزیکی با هم رو در رو نمی‌شوند.

نکته:

در یک بازارکارآمد ساختار بازار بورس کامل می‌گردد و هر رکن در مواقع لازم وظایف خود را انجام می‌دهد. برای مثال در یک بازار کامل (به چند نمونه از بازارهای کامل در جهان در آخراین مبحث اشاره می‌گردد.) به غیرازسیستم کنترلی (سازمان بورس در ایران) و کارگزارها و شرکت‌ها، بازار گردان‌هایی فعالیت می‌کنند که وظیفه این بازار‌گردان‌ها در حقیقت کنترل سفته بازها (شخصیت‌های حقیقی و حقوقی که با تزریق پول، سهم یا سهم‌هایی را تحت کنترل خود گرفته و با بازار سازی سودهای کلانی را نصیب خود می‌نمایند) و ایجاد تعادل در بازار است، وجود این بازار سازها باعث می‌شود روند منطقی بازار حفظ گردد.