دانش مالی – رفتاری (روانشناسی مالی) (Behavioral Finance) (بخش اول)

مقدمه:

موضوع مالی – رفتاری از جمله مباحث جدیدی است که در دو دهه گذشته توسط برخی اندیشمندان مالی مطرح گردید و به سرعت مورد توجه اساتید، صاحب نظران و دانشجویان این حوزه در سراسر دنیا قرار گرفت.

ظهور پدیده‌هایی مثل حباب‌های قیمتی در بازار سهام، وجود نوسانات بیش از حد در قیمت سهام، واکنش بیشتر(کمتر) از اندازه سرمایه گذاران به اطلاعات جدید در تقابل با نظریه بازار کارایی(که از نظریه‌های دانش مالی کلاسیک با فرض “عقلایی بودن” سرمایه‌گذاران به عنوان مدل ساده‌ای از رفتار انسان که پایه اصلی دانش مالی کلاسیک است.) قرار گرفته است.

محققین با آزمون فرضیه‌های بسیاری شواهدی را نشان میدهند که اصطلاحا به آن بی‌قاعدگی بازار  سهام گفته می‌شود که شامل خلاف قاعده‌های تکنیکی و خلاف قاعده‌های تقویمی است.

• خلاف قاعده‌های بنیادی: بی‌نظمی هایی است که با ارزش گذاری ذاتی سهام براساس عوامل بنیادی سازگار نیست.
• خلاف قاعده‌های تکفیکی: خلاف قاعده‌های تکفیکیمدعی است که با مطالعه رفتار قیمت های تاریخی سهام میتوان قیمت های آتی را پیش بینی کرد.
• خلاف قاعده تقویمی: نشان دهنده اثرات متفاوت زمان در قیمت و بازده سهام است که معروفترین آن “اثر ژانویه” است که سابقه‌ای حدودا 25 ساله دارد.

اثر ژانویه(اثر تقویمی) Calendars effect یکی از اجزای تقویم اقتصادی است. بر اساس مجموعه‌ای از نظریات بازارهای مالی در زمان های خاصی از سال آبستن تغییرات قابل توجه در قیمت هستند.

پرداخت مالیات، مناسبت های مذهبی(مثلا خریداران طلا در ایران خرید طلا در ماه محرم را خوش یمن نمیدانند و در مقابل در اعیاد تقاضای خرید طلا برای مصرف یا هدیه بیشتر میشود که به تغیرات قیمت آن می انجامد.)

تغییر قیمت در دوره های پس از تعطیلی (شروع هفته و شروع سال) نیز میتواند طبق روانشناسی بازار اینگونه توجیه شود که معامله‌گران بعد از چند روز تعطیلی با دیدی خوش بینانه به بازار قدم می گذارند لذا موجب تشکیل بازاری مثبت می شود.

همانگونه که می دانیم تمامی این خلاف قاعده‌ها با نظریه کارایی بازار ناسازگار است. آنچه دانش – مالی رفتاری به عنوان یک شاخه مطالعاتی جدید به دنبال آن است تلاش برای توضیح پدیده هایی است نظیر آنچه که به آن اشاره شد.

این مطالعات سعی دارد با کمک گرفتن از دانش روانشناسی و واردکردن عوامل روانشناختی به نظریه ها و مدل های مالی به تشریح آنچه که در بازارهای سرمایه رخ میدهد بپردازد و توضیحی قابل قبول برای رفتار سرمایه گذاران و رفتارهای بازار ارائه کند.

ضرورت ها:

در یک طبقه بندی کلی دانش مالی – رفتاری می تواند در دو سطح خُرد و کلان مورد بررسی قرار گیرد:

• در سطح کلان بازار های مالی و ویژگی های آن مورد بحث قرار میگیرد. این سطح از بحث، رویارویی مالی رفتاری با نظریه های مالی کلاسیک به ویژه تئوری بازار  کارایی سرمایه را در برمیگیرد.
• در سطح خُرد مالی رفتاری یکی از مفروضات بنیادی اقتصاد نئوکلاسیک و مالی کلاسیک یعنی فرض عقلایی بودن سرمایه گذاران را به چالش می گیرد. جایی که مالی رفتاری می خواهد نشان دهد در دنیای واقعی؛ رفتار سرمایه گذاران با عقلایی بودن اقتصاد نئوکلاسیک سازگاری ندارد.

ذکر یک نکته اینجا مهم است!: “رفتار غیر عقلایی” در ادبیات مالی رفتاری در نقطه مقابل “عقلایی بودن” در مالی کلاسیک قرار نمیگیرد بلکه منظظور از رفتار غیرعقلایی، رفتاری است که با ویژگی های تعریف شده مالی کلاسیک بطور کامل انطباق ندارد یا از آن فاصله میگیرد.

انسان اقتصادی مفروض در نظریه نئوکلاسیک بر اساس 3 اصل :

•  منفعت شخصی کامل
• عقلانیت کامل
• اطلاعات کامل

تصمیم میگیرد. هر 3 اصل یاد شده در دنیای واقعی(حتی از نظر اقتصاددانان نئوکلاسیک) با چالش هایی مواجه است و بسیاری از منتقدان هم به لحاظ نظری و هم برمبنای شواهد تجربی(البته به درجات مختلف) با آن موافق نیستند.

اگرچه مباحث رفتاری در دنیای سرمایه گذاری و موضوعات مالی قدمت دارد اما از حدود سی سال گذشته تا کنون شاهد رشد و تبدیل این مباحث به یک رشته مستقل بودده ایم.

ترکیدن حباب قیمتی سهام در اواخر دهه 1990 آمریکا بر اهمیت درک رفتار غیرعقلایی سرمایه گذاران افزود و موجب رواج واژه هایی نظیر “انسان نرمال” در برابر “انسان عقلایی” گردید.

انسان نرمال در دانش مالی رفتاری بیان گر توصیف واقعی رفتار انسان در تصمیم گیری مالی اقتصادی است. انسانی که دارای تمایلات و سوگیری های رفتاری است و افراد با درجات متفاوتی در معرض این سوگیری ها قرار دارند به نحوی که برخی از آنهارا به سادگی میتوان در  رفتار روزمره انسان ها مشاهده کرد.

ماهیت دانش مالی رفتاری:

روانشناسی یعنی مطالعه فرآیندهای ذهنی و رفتاری در شرایط مختلف. این فرایندها، دریافت معاملات و بازار، عواملی از قبیل انکار، احساسات، انگیزه ها، ترس، طمع، غرور، خود بزرگ بینی و امیدواری را در برمیگیرد و از این رو طرفداران “دانش مالی رفتاری” اعتقاد راسخی دارند که آگاهی از “تمایلات روانشناختی Psychologicsl Biases” کاملا ضروری و نیازمند توسعه جدی دامنه مطالعاتی است.

“مالی رفتاری” که عموما از آن به عنوان کاربرد روانشناسی در دانش مالی تعبیر میشود، به ویژه پس از ترکیدن “حباب قیمتی سهام شرکت های تکنولوژی” در مارس 2000، به یک موضوع روز تبدیل شده است و لذا ضروری است تا درک درستی از مفهوم آن داشته باشیم تا با مفاهیمی چون “علوم رفتاری” ، “روانشناسی سرمایه گذار” ، “روانشناسی شناختی” ، “اقتصاد رفتاری” ، “اقتصاد تجربی” و علوم شناختی که به واسطه تشابه اسمی، ممکن است در درک صحیح و ماهیت دانش مالی رفتاری مشکلاتی را موجب گردد.

در ده سال گذشته، محققین برجسته ای به توسعه “مالی رفتاری” کمک کرده اند که از جمله پروفسور “رابرت شیلر” استاد دانشگاه “ییل” ؛ دکتر ” ریچارد تالر”، پروفسور “هرش شفرین” ، “آندری شلیفر” از دانشگاه هاروارد و “میرا استتمن” از دانشگاه سانتاکلارا.

پروفسور شلیفر در یک تحقیق کلاسیک موثر در مالی رفتاری که در مقاله ای تحت عنوان “مالی رفتاری: چالش های گذشته و وعده های آینده” نتایج آن منتشر گردیده، سوالات مهمی را مطرح کرد:

• کدام احساسات و خطاهای شناختی است که بر سرمایه گذاران تاثیر می  گذارد؟
• آرزوها و تمایلات سرمایه گذاران کدامند؟
• آیا مشاوران مالی و حامیان طرح ها قادرند به سرمایه گذاران کمک کنند؟
• ماهیت ریسک چیست؟
• سرمایه گذاران چگونه ئرتفوی خود را شکل میدهند؟
• تاثیر احساس چیست؟

شاید بتوانیم بگوییم بزرگترین موفقیت دانش مالی رفتاری به عنوان یک رشته مستقل دانشگاهی و حرفه ای مدیون پروفسور “راینل کافمن” و پروفسور “ورنون اسمیت” است. این دو در سال 2002 مشترکا جایزه نوبل اقتصادی را به خود اختصاص دادند.

پروفسور کافمن، در تحقیقات خود به این نتیجه رسید که تحت شرایط عدم اطمینان تصمیمات انسان به طور سیستماتیک پیش بینی شده توسط تئوری های اقتصادی فاصله میگیرد. موسسه نوبل کافمن را به خاطر وارد کردن بینش های روانشناسی به علوم اقتصادی، به ویژه توجه به قضاوت و تصمیم گیری افراد تحت شرایط عدم اطمینان مورد قدردانی قرار داد.

تحقیقات کافمن نسل جدیدی از بصیرت های علمی مبتنی بر روانشناسی شناختی را برای غنی سازی مدل های اقتصادی و مالی پدید آورد.

برگرفته از کتاب دانش مالی رفتاری و مدیریت دارایی